Prof.Dr. Nur Balkan-Atlı, İstanbul Üniversitesi

Dr. Mihriban Özbaşaran

Şanlıurfa ili, Birecik ilçesine bağlı Akarçay Köyü’nün hemen batısında ve kısmen altında yer alan Akarçay Tepe’de 2002 yılı kazılarının ana amacı, ilk üç yıllık çalışmaların genel değerlendirilmesi yönünde sorunlara yönelik olarak belirlenmiştir; çalışmalar da bu yönde gerçekleştirilmiştir.

Fırat nehri boyunca güneyden kuzeye Bouqras, Abu Hureyra, Mureybit, Cheikh Hassan, Tell Halula, Jerf el-Ahmar ve Dja’de yerleşmeleriyle bilinen Neolitik dönem yerleşme zincirinin Türkiye sınırları içindeki en güney örneğini oluşturan Akarçay Tepe, söz konusu dönemde Yakındoğu’nun bu bütün içinde anlaşılması için önemli bir merkez konumundadır.

Akarçay Tepe çanak çömleği. Öndeki iki kap, Akarçay Tepe I. Evre, arkadaki koyu renkli Akarçay Tepe III. Evre çanak çömleği.Foto: Güneş Duru

1999 yılından bu yana yürütülen kazı çalışmaları, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemin B evresinin orta aşamasından (Orta PPNB) başlayarak, Çanak Çömlekli Neolitik dönemin Halaf-öncesine kadarki kesintisiz stratigrafisi, son derece iyi korunagelmiş mimarisi ve zengin günümüzden 10.000 yıl öncesinde başlayan yerleşme tarihini ve yaşam biçimini aydınlatacak veriler sunmaktadır.

2002 yılı kazıları Akarçay Tepe'deki ilk iskanın (Akarçay Tepe VI.Evresi: Orta PPNB) ızgara planlı yapılarla; bir sonraki aşamanın ise (Akarçay Tepe V. Evresi: Geç PPNB) tek odalılarla birlikte çok-odalı/ hücre planlı yapıların eski evresiyle temsil edildiğini ortaya koymuştur. Akarçay Tepe VI.Evre'ye ait C-14 analizleri henüz sonuçlanmamış olmakla birlikte, V. Evre'nin İ.Ö. 8. Bin yılın ilk yarısına tarihlendiğini anlaşılmıştır ( GÖ kalibre edilmemiş tarihlerle 8750+-40).

Çanak Çömleksiz Neolitik B'nin son aşaması, Son/Final PPNB'de ise (Akarçay Tepe IV.Evre) gelişkin hücre planlılar ana yapı tipini oluşturmaktadır; MÖ 8.bin yılın ikinci evresine tarihlenir (GÖ 8390+-110).

 IV. Evre. Hücre planlı yapılar. Foto: Güneş Duru        V. Evre. Kerpiç ve taş yapılar.Foto: Mihriban Özbaşaran

Orta PPNB evresinde, çakmaktaşı işçiliğinde, iki vurma düzlemliler, orak dilgiler ve Byblos uçlarının egemenliği görülür. İki vurma düzlemlilerin sayıca azalması, tek vurma düzlemlilerin ortaya çıkışı ve baskı düzeltili ok uçlarıyla belirlenen Geç PPNB'den sonraki aşamada ise (Final PPNB), dilgiden çok yonga ağırlıklı bir işçilikten söz edilebilir. Bu evrede Byblos uçlarının yanısıra Ugarit uçlarına da rastlanmaktadır. Bu aşamanın teknolojisinin sonraki evrelerde de devam ettiği gözlenir.

 Çizi/kazı bezekli kireç taşı, Çanak Çömleksiz Neolitik. Foto: Güneş Duru

Çanak Çömleksiz Neolitik dönem sonrası Akarçay Tepe'deki iskan kesintisiz devam etmektedir. Geçiş aşaması olarak adlandırılan Akarçay Tepe III. Evresi (GÖ 7970+-120), ilk çanak çömlek yapımının görüldüğü dönemdir. Kazıldığı kadarıyla taş temelli yapıların yanısıra kireçtaşı döşemeler, çukurlar ve direk delikleri gibi yapısal kalıntılarla temsil edilen bu evrenin çanak çömlekleri, bir önceki dönemin taş kaplarını anımsatan biçim ve özellikler göstermektedir. Oldukça kaliteli ve özenle yapılmış kaplarda, katkı maddesi olarak bol miktarda taşcık taneleri kullanılmıştır. Yüzey işlemlerinde ise ince bir işçilik görülür, tümü açkılıdır, bazı parçaların her iki yüzeyi de açkılanmıştır, belirgin bir parlaklık gözlenir.

Kap biçimleri çeşitlemesi oldukça sınırlıdır, ana biçim, ağzı içe hafif dönük çömleklerdir. Kimi örneklerde yatay olarak yerleştirilmiş yassı tutamaklar ve yatay yönde delikli kulplar yer alır; herhangi bir bezemeli parçaya rastlanmamıştır.

İhtiyaç karşısında hızla ve belirlenmiş amaca yönelik oluşturulan teknoloji, Akarçay Tepe III. Evre yontma taş işçiliğini belirleyen özelliktir. Okuçlarında çeşitlenme söz konusudur.

Geçiş evresi sonrasında, GÖ 7400'lerde, Akarçay Tepe'deki iskanın kesintisiz devam ettiği anlaşılmıştır (Akarçay Tepe II.Evre). Taş temelli, kerpiç duvarlı, çok odalı yapı birimleriyle temsil edilen bu evrede, çanak çömlekte sayısal artışın yanısıra, gerek yapım tekniği, gerekse kap biçimlerinde büyük değişiklikler görülür. III. Evre’nin taşcık katkılı ve iyi açkılı malının yerini, bu evrede bol miktarda iri taneli saman katkılı bir mal grubu alır. Yüzey işlemi olarak genelde sıvazlamayla yetinildiğinden kaba görünüm söz konusudur; Kaba Mal olarak nitelendirilebilecek olan bu çanak çömleğin oranı % 90 dan daha fazladır.

Kap biçimlerinde önceki döneme kıyasla çeşitlilik gözlenmektedir. Büyük boy boyunsuz çömlekler, dik kenarlı derin çömleklerin yanısıra sığ kaseler ve yarı küresel kaseler gibi küçük boy kaplar da mevcuttur.

2002 kazı sezonu, Neolitik dönemin her iki evresi için de hammadde ve tür açısından çeşitlilik gösteren küçük buluntular sağlamıştır. Kireçtaşından insan heykelcikleri ve bilezik/ halka parçaları, kireçtaşı kaplar, çizi/kazı bezekli taşlar; kilden hayvan heykelcikleri; yassı baltalar ortaya çıkarılan bu çok çeşitli buluntulardan bazılarıdır.