Bradley, J. Parker, Utah Üniversitesi, ABD

Giriş

2002 yılı yazında Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi çalışanları Güneydoğu Anadolu’da Diyarbakır İli içinde yer alan ve önemli bir arkeolojik yerleşim alanı olan Kenan Tepe’de üçüncü kazı mevsimini yürütmüştür. 2002 yılında Temmuz’un son haftası başlayıp Ağustos’un son haftası biten 8 haftalık kazı mevsiminde UTARP ekip elemanları yerleşmede 8 alanda 22 kazı yapmıştır.

Ulusal Sosyal Bilimler Fonu, Utah Üniversitesi Araştırmalar İkinci Başkanlığı Ofisi, Curtiss T. ve May G. Brennan Vakfı, Güney Kaliforniya Üniversitesi ve IBM işbirliğinin yardımları ile UTARP 2002 kazı mevsimi bugüne kadar yapılan en büyük ve en başarılı kazı olmuştur. Aşağıda bu araştırmanın ön sonuçları sunulmaktadır.

Kazı alanlarının konumunu gösteren Kenantepe topografik haritası

Kenan Tepe, Güneydoğu Anadolu’da Bismil’in 10 km doğusunda, Diyarbakır – Batman Karayolu’nun güneyinde 1 km. uzaklıkta yer alan ve Dicle Nehri’nin kuzey kıyısına bakan doğal seki üzerinde çok-dönemli bir höyüktür. Yerleşmede görülebilen höyük alanı yaklaşık 6 hektar, yerleşmenin uzun ekseninde en uzun yeri 350 m., en geniş yeri bir ucundan diğerine yaklaşık 225 m. uzunluğundadır. Ana höyükte en yüksek nokta Dünya Geodetik Datum seviyesinden 604.2 m yüksektedir. Yükseklik Dicle Nehri’nin günümüz seviyesinden ana höyüğün en yüksek noktasına 56.3 m.’ye kadar değişmekte ve ana höyüğün en yüksek noktası F alanında zemin yüzeyinin 32.9 m. üzerindedir.

Dönemler:

Obeid Dönemi

2002 kazı mevsiminde UTARP ekip elemanları iki açmada Obeid dönemi tabakalarına ulaştılar. Kazı mevsiminin son haftasında 5 x 10 m.’lik yukarı höyüğün dik doğu yamacındaki D5 açmasında etkileyici bulunan Obeid dönemi ev yapısı, en alçak ve 3 x 5 m.’lik basamaklı açma olan A9 açmasında da Obeid kalıntıları bulunmuştur.

D5 açmasında iyi korunmuş Obeid dönemi kerpiç bir evin kuzey ucu bulunmuştur. Evin büyük kısmı açmanın güney payında olduğundan bulunan Obeid kalıntılarının çoğu bu evin dış yüzeyindedir. Bu alanda evle doğrudan ilişkili iyi korunmuş iki ocak bulunmuştur. Evin dışında, yüzeyde kalın bir tabaka dekompoze çöp bulunmuştur. Bu yüzeyde ayrıca 50 Obsedien parça, iki kemik bız, üç balık ağı ağırlığı, küçük bir parça bakır ve iyi korunmuş dokunmuş kumaş parçası bulunmuştur.

  
Basamaklı açmada Erken Bronz Çağı duvarlarından temel yapısı görünüşü

D6 açmasında bulunan Erken 2. Bin fırını

Geç Kalkolitik

Geç Kalkolitik buluntulara F alanında 5 x 5 m.’lik bir açma olan F1 açmasında ulaşılmıştır. Tabakalar, yıkılmış bir Erken Tunç Çağı duvarının altında tecrit edilmiş bir kerpiç yapı, çakıllı yüzey ve birkaç ocaktan oluşur. Bu konteksler çok sayıda Geç Kalkolitik çanak çömlekten oluşur. Geç Kalkolitik buluntular basamaklı açmada en aşağı kazı birimi olan A9 açmasında da bulunmuştur. Açmamız yaklaşık 3 x 3 m.’lik bir alan olmasına rağmen, bir duvar kalıntısı ve onunla ilişkili birkaç yüzeye rastladık.

Erken Tunç Çağı

Erken Tunç Çağı buluntuları A, C, F ve G alanlarında bulunmuştur. F alanında kazılar geçen yıl bulunan Erken 3.Bin yıl buluntularını çoğaltmak için yoğunlaştırılmıştır. 10 x 10 m. boyutlarındaki F7 açması üç cepheli bir yapı ve onunla ilişkili yüzeyleri ortaya çıkarmıştır. Bu üç cepheli bina ve onunla ilişkili yüzeylerin altındaki tabakada en az beş tane 1 x 2 m. çapında külle dolu Erken Tunç Çağı’na ait çukur bulunmuştur. Bu çukurlardan biri kazılmış ve içinde küçük bir çanak, 2 kap altlığı olan çeşitli kaplar küllü ve kil özlü toprak fosili içinde bulunmuştur.

Basamaklı açmada yapılan iki kazı Erken Tunç Çağı büyük tahkimat veya destek duvarları ortaya çıkarılmıştır. Bu duvarlar 1.5 m den büyük çapta ve taş temelli çok renkli kerpiçten yapılmıştır. Her 10 veya 15 kerpiç tabakası arasında nem akışını sağlayan bir saz tabakasına rastlanmıştır.

Orta Tunç Çağı

Erken 2.Bin tabakalarına D alanında üç açmada, C alanında üç açmada ulaşılmıştır. Bu döneme ait en önemli buluntu büyük bir ocaktır. Bu yapı iki binaya bitişik iki komşu açmada devam eden bir yüzeyin (olasılıkla bir cadde) içine yapılmıştır. Bu ocaktan alınan sırlı kerpiçlerin deney sonuçları ocakta ısının 1200 dereceden yüksek olduğunu göstermektedir. Çeşitli 2.Bin konteksleri bulunan demir cürufu İ.Ö. 2.Bin’de Kenan Tepe’de yaşayanların demir işlemeye çalıştıklarını göstermiştir.

Sonuç

Sonuç olarak, Kenan Tepe’deki kazılar zamanın derinliklerinde sınır dinamiklerini anlamamıza yardımcı olmuştur. Eski Yakın Doğu tarihi boyunca Güneydoğu Anadolu’da Toros Dağları etekleri, Irak’taki Mezopotamya ovaları, Kuzey Suriye ve Orta Anadolu dağlık alanları arasında korkulan bir sınır oluşturmuştur. Bu alan sadece Mezopotamya’nın kalbinde ve Mezopotamya’nın Anadolu’daki dış sınırında dağınık halde bulunan devletler ve uygarlıklar arasında politik bir sınır olmakla kalmayıp; kaynakça yoksul Mezopotamya ovaları ve kaynakça zengin Anadolu dağlık alanları arasında ekonomik bir sınır olmuştur. Bu bölgelerin coğrafik olarak birbirlerini tamamlamaları aynı zamanda bu sınırdaki etkileşimin gerek Mezopotamya gerekse Anadolu’da sonradan oluşan, güçlü sosyo-politik gelişmeler açısından önemlidir.

Kenan Tepe’nin Büyük Mezopotamya ile Anadolu’nun coğrafik, ekonomik ve kültürel sınırında olması sınır ilişkilerindeki gelgitlerin arkeolojik kayıtlara fazlasıyla yansımasını sağlamıştır. Ancak, yerleşmenin yeri onun aynı zamanda tarih boyunca hep bir sınır merkezi olarak kaldığını göstermektedir. Bu durum, sınır alanına belirli kronik bir bakış açısı getirir. Sınır koşulları dinamik olduğundan Kenan Tepe’yi bir tek sınır modeli ile tanımlamak mümkün değildir. Uruk ve Erken Tunç Çağı şehrinin gelişimini anlamak için en sağlıklı yöntem merkez-çevre yaklaşımı ise de, Erken 2.Bin Yıl tabakaları örnek devlet modeli çerçevesinde değerlendirilmelidir. Burada önemli olan belirli dönemlerdeki etkileşimleri tanımlamak için bu modellerin sağlıklı olup olmadığı değildir. Kenan Tepe kazıları, geliştirilen teoriler ile arkeolojik kanıtlar arasındaki bağlantının ortaya çıkarılmasını ve bu tip örnekler kullanılarak bu sınırın dinamiklerinin ve diğer sınır koşullarının daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır.